24 października 79 roku n.e. w południe wybuchł Wezuwiusz. Pompeje zostały pokryte całkowicie pyłem i popiołami. Ci, którzy podjęli natychmiastową decyzję i uciekli, ocaleli, ci, którzy skryli się w piwnicach lub domach, zostali uduszeni gazem (siarkowodorem ), który wydobywał się z krateru.
Miasto Pompeje zostało usytuowane na stromym zboczu prehistorycznej lawy wulkanicznej. Założyli je Oskowie w drugiej połowie VII wieku p.n.e. Utworzyli wtedy małą osadę, pośredniczącą w handlu pomiędzy miastami greckimi a ludnością italską.
Ludzie, którzy wybrali to miejsce zamieszkania, uczynili to świadomie. Było ono doskonałą twierdzą jeszcze przed wzniesieniem murów. Wzgórze to zapewniało im bezpieczeństwo życia; było dogodne nie tylko pod względem strategicznym, lecz również pod względem handlowym. Położone było w bardzo urodzajnej okolicy. Ludność miejscowa sprzedawała produkty ze swych gospodarstw, otrzymując w zamian towary przywożone przez kupców z innych miast i krajów.
Cornelia Veneria Pompeianorum
W VI w. p.n.e. Etruskowie, czyli, władcy morza wystąpili w roli zaborców, zdobyli całą równinę między Kume i Kapuą i usadowili się w kilku miastach. W wyniku zaciętej walki Etruskowie zostali pobici pod Kume. Po 50. latach ponieśli klęskę w bitwie morskiej. W V wieku p.n.e. z pobliskich gór przybyli Samnici, plemiona spokrewnione z Oskami. Zapożyczyli oni wiele od Greków, ale zachowali również swe odrębne właściwości. Pompeje rozrosły się wówczas terytorialnie, otoczone zostały ponad 3-kilometrowym murem; wytyczono plan miasta.
Między Samnitami odbywały się liczne walki: między tymi, którzy już się osiedlili i między tymi, którzy dopiero schodzili z gór. Ostateczny kres walkom położyli Rzymianie, ale dopiero w 89 roku p.n.e. Dziewięć lat później Publiusz Korneliusz Sulla założył kolonię o nazwie Cornelia Veneria Pompeianorum. Powołano wtedy do życia lokalny senat, w którym zasiadło wielu zwolenników Sulli. Pompeje stały się wówczas bogatym miastem handlowym, a przedmiotem handlu były: wino, owoce, jarzyny, oliwa i słynny pompejański sos rybny garum (sos produkowano z wnętrzności ryb umieszczanych w solankach i pozostawianych na słońcu przez kilka miesiecy).
Miasto znajdowało się ponad sto lat pod panowaniem Rzymu, kiedy zostało zniszczone po raz pierwszy, na skutek straszliwego trzęsienia ziemi (5 lutego 62 roku n.e.). Po siedemnastu latach nastąpiła kolejna tragedia: 24 października 79 roku n.e. w południe wybuchł Wezuwiusz. Miasto zostało pokryte całkowicie pyłem i popiołami oraz kamyczkami pumeksowymi-lapillami, warstwą o grubości dochodzącej do 5, a nawet 7 m, gdzieniegdzie wystawały tylko wierzchołki dachów. Erupcja trwała w sumie trzy dni, ale miasto zostało zasypane już po 19 godzinach.
Ci, którzy podjęli natychmiastową decyzję i uciekli, ocaleli, ci, którzy skryli się w piwnicach lub domach, zostali uduszeni gazem (siarkowodorem ), który wydobywał się z krateru. Po wielu latach, to zasypane miasto porosło trawą i drzewami i nikt nie pamiętał, gdzie się ono znajdowało, pozostała tylko nazwa.
Wykopaliska w Pompejach bez żadnego planu
Na pierwszy ślad natrafiono dopiero ok. 1600 r., kiedy to włoski architekt Domenico Fontana kopał wodociąg od rzeki Sarno do Torre Annunziata i natrafił na antyczne mury z napisami. Oficjalne wykopaliska rozpoczęły się w 1748 roku za czasów Burbonów. Właśnie od tej pamiętnej daty zaczyna się stopniowe wydobywanie Pompei na światło dzienne.
Przez cały czas generał Alcubierre, któremu powierzono prace wykopaliskowe, był przeświadczony, że odkopuje Stabiae i dopiero w 1763 roku, gdy znaleziono napis, który mówił bezpośrednio o „mieście pompejańczyków”, stało się jasne dla wszystkich, że prace prowadzone są na obszarze starożytnych Pompejów. Kopano bez żadnego planu – to tu, to tam; odkopywano budynki byle jak; „rabowano” brązy, marmury, malowidła i mozaiki, a potem zasypywano ziemią, często nie sporządziwszy nawet planu tego miejsca, gdzie przeprowadzono poszukiwania. Interesowano się tylko tym, co przedstawiało wartość muzealną.
Początkiem nowego okresu stał się rok 1860, gdy równocześnie ze zjednoczeniem Włoch i ugruntowaniem się nowej władzy na południu kraju, na stanowisko kierownika robót wykopaliskowych powołany został archeolog Giuseppe Fiorelli. Konsekwentna realizacja zasad Fiorellego oznaczała w praktyce, że odtąd Pompeje nie będą więcej traktowane tylko jako kopalnia, której jedyne znaczenie polega na zaopatrywaniu muzeów w przedmioty artystyczne.
Fiorelli zdecydował się usunąć ślady pozostawione przez jego poprzedników: uprzątnąć sterty gruzu z miejsc, gdzie prowadzono roboty. Plan jego polegał na tym, aby oczyścić przestrzenie pomiędzy już odsłoniętymi domami. W wyniku systematycznej i wytrwałej pracy zamiast pojedynczo wynurzających się domów ukazały się całe grupy budynków. Odcinki ulic zostały połączone i ukazały się w postaci całej linii. Małe zaułki włączyły się do głównych ulic. Wreszcie wyrosły całe kwartały.
Prace pod kierownictwem Giuseppe Fiorelli trwały ponad 15 lat. Jego zasługą było również to, że umożliwił wszystkim zwiedzanie Pompejów oraz zorganizował wspaniałą obsługę turystyczną z opłatą w wysokości dwóch franków.
Do Pompejów prowadziło 8 głównych bram, z których 7 odkopano. Powierzchnia miasta wynosiła około 66 ha; 1/3 jest jeszcze przysypana materiałem wulkanicznym. Miasto liczyło ponad 20 tys. mieszkańców (w zależności od okresu; 20 tys. w rozkwicie, 8-12 tys. po trzęsieniu ziemi).
Dzięki tym wykopaliskom możemy teraz oglądać miasto w takim stanie, w jakim znajdowało się 2 tys. lat temu. Można powiedzieć, że jest to jedyny na świecie przypadek typowego miasta rzymskiego, gdzie czas zatrzymał się na zawsze.
